بورس کالا یک بازار سازمان یافته برای انجام معامله کالاهای مشخص با استفاده از روش های معین است. معامله محصولات کشاورزی، فلزات و موادمعدنی (کانی‌های فلزی)، محصولات شیمیایی و پتروشیمی و معاملات سکه آتی از جمله مواردی است که در بورس کالای ایران صورت می‌پذیرد. در بورس کالا نیز همچون بورس اوراق بهادار دو طرفه عرضه (فروشندگان) و تقاضا (خریداران) وجود دارد که مبادلات کالایی خود در قالب یکی از انواع قراردادهای این بورس می‌پردازند و کالاهای فرآوری نشده و خام از قبیل گندم، پنبه، انواع فلزات، مواد مورد نیاز پتروشیمی و … در این بورس خرید و فروش می‌شود. انواع قراردادهای بورس کالا شامل: نقد، نسیه، سلف و آتی است.
به استناد بند ۳۵ ماده ۱ دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی، کمیته‌ای است متشکل از ۳ عضو با تجربه و تخصص لازم، که در شرکت بورس کالای ایران تشکیل می شود. نماینده مدیر عامل بورس به عنوان دبیر این کمیته که مسئول اجرایی معاملات آتی در بورس است به همراه ۲ تن از مدیران بورس که با پیشنهاد مدیرعامل و تصویت هیات مدیره بورس انتخاب می‌شوند، اعضای کمیته آتی را تشکیل می‌دهند.طبق تبصره‌های ماده ۲ بند ۳۵ دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی، مدت عضویت اعضای کمیته در هر دوره ۲ سال بوده و انتخاب آنان حداکثر تا ۳ دوره متوالی بلامانع است. تغییر اعضای مذکور، پیش از پایان دوره تصدی آنان به تشخیص هیات مدیره امکان‌پذیر خواهد بود. رسمیت جلسه‌های کمیته آتی و تصمیمات آن با حضور اکثریت معتبر است. دبیرخانه کمیته به منظور هدایت و راهبردی امور اجرایی معاملات آتی، زیر نظر دبیر کمیته اداره خواهد شد. دبیر کمیته میتواند حسب موضوع از کارشناسان، صاحب نظران و فعالان مرتبط برای شرکت در جلسه بدون حق رای دعوت به عمل آورد. لازم به ذکر است که کمیته آتی موظف است گزارش فعالیت خود را به صورت ماهانه به هیات مدیره بورس ارایه نماید.
تعریف قرارداد آتی (Futures Contract):
قرارداد آتی یعنی الان ما اقدام به خرید کالایی می‌کنیم اما تصمیم نداریم که همین الان کالا را تحویل بگیریم. ودر واقع می‌خواهیم چند ماه بعد کالا را تحویل گرفته و پول آن را بپردازیم، بنابراین به قراردادی که طی آن کالایی را اکنون و با قیمت مشخصی خریداری کنیم اما تحویل و پرداخت وجه آن در آینده صورت میگیرد، قرارداد آتی میگویند.
در این قرارداد طرفین متعهد به تحویل کالا و پرداخت وجه آن در تاریخ مشخصی در آینده هستند وبرای تضمین انجام تعهد باید خریدار و فروشنده هر کدام مبلغی را نزد شخص امینی (بورس کالا) قرار دهند.
جالب است بدانید که قرارداد آتی قراردادی دو طرفه است و می‌توانیم بدون در اختیار داشتن کالا همین الان کالا را با مشخصات معین بفروشیم و در آینده (پس از چند ماه) آن را با قیمتی که اکنون توافق کردیم تحویل بدیم و پول آن را دریافت کنیم.
این نوع معامله برای کسانی که قصد دارند ریسک خود را کم کنند بسیار مناسب است، مثل کشاورزان و تولیدکنندگان موادغذایی.کشاورز می‌خواهد مطمئن شود در فصل برداشت محصول از نوسان قیمت در امان باشد و کارخانه هم برای برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی نیاز دارد مقدار و قیمت خریدهای آینده خود را مشخص کند.
چرا بازارهای آتی مانند آتی سکه یکی از پرطرفدارین بازارها در بین معامله‌گران بورس‌های دنیاست؟
معاملات آتی کالا در جهان طرفداران زیادی دارد چرا که این بازار منافع خریدار و فروشنده کالا را تامین کرده و فرصت کسب سود را برای نوسان‌گیران نیز فراهم می‌کند.
در واقع فعالان این بازار به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1. خریداران کالا: کسانی که به کالایی (مثلا سکه) در آینده نیاز دارند، امروز در بازار آتی با قیمت معین پیش خرید می‌کنند.
2. فروشندگان کالا: کسانی که قصد دارند در آینده کالا (سکه‌های) خود را بفروش برسانند، امروز می‌توانند به قیمت معین برای ماه دلخواه در آینده پیش فروش کنند.
3. نوسانگیرها: کسانی که قصد خرید و فروش فیزیکی اصل کالا (سکه) را ندارند، بلکه می‌خواهند با پیش‌بینی درست روند قیمت کالا (سکه) سود سرشاری بدست آورند.
بازار آتی به رونق اقتصاد کمک زیادی می‌کند. زیرا هم تولید کننده و مصرف کننده می‌توانند ریسک خود را کاهش دهند و هم کسانی که مایلند با ریسک بالاتر سودهای کلان کسب کنند می‌توانند با معاملات قانونی و مطمئن به هدف خود برسند.
چه ویژگی هایی باعث شده که بازار آتی مورد استقبال چشم گیر معامله گران قرار گیرد؟
استقبال چشمگیر از این بازار به دلیل ویژگی‌ها و منافع بسیار زیادی است که میتواند سود کلانی را نصیب فعالان خود کند. از این منافع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• معافیت مالیاتی
• تخصیص سود بانکی به مبلغی که در حساب در اختیار مشتری موجود است
• امکان برداشت یک روزه موجودی از حساب، کارمزدهای بسیار پایین
• امکان خرید و فروش نامحدود در هر روز معاملاتی
• واریز روزانه سود و زیان به حساب مشتری
ابتدا به معرفی دو ویژگی مهم (مزیت) قراردادهای آتی می‌پردازیم که ماهیت بازار را شکل می‌دهد:
۱- وجود اهرم در معاملات (یعنی می‌توانیم با چندین برابر پول خود معامله کنیم).
۲- دو طرفه بودن بازار (هم از بالا رفتن قیمت می‌توان سود کرد و هم از افت قیمتها).
برای روشن شدن این دو ویژگی متمایز در ادامه توضیحاتی ارائه خواهد شد:
- اهرم مالی بازار آتی چیست و چرا این اهرم برای بورس بازان جذاب است؟
چنانچه می‌دانید از اهرم در مواقعی استفاده می‌شود که می‌خواهیم با وارد کردن نیرویی کوچک، نتیجه‌ای بسیار بزرگتر بدست آوریم. افراد با هوش مالی بالا همواره به دنبال یافتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری با قابلیت اهرمی هستند، اهرم میتواند با تغییر در زمان، نتیجه نهایی، مواد اولیه و یا سرمایه اولیه، به سرمایه‌گذاران فرصت ثروتمند شدن بدهد.
فراموش نکنید که استفاده اشتباه از وضعیت‌های اهرمی میتواند منجر به شکست‌های سنگین مالی شود، لذا افرادی با درجه ریسک‌پذیری بالاتر و هوش و ذکاوت بالا همواره به دنبال سرمایه گذاری‌های با اهرم بالاتر هستند.
بازار آتی این اهرم را از طریق سرمایه اولیه برای معامله‌گران سکه ایجاد کرده است. یعنی با در اختیار داشتن مبلغ یک سکه بهار آزادی می‌توانند بر روی ۱۰ سکه سرمایه‌گذاری کنند و سود ۱۰ برابری و یا زیان ۱۰ برابری به حساب آنها منظور گردد.
در معاملات آتی سکه مشتری با واریز مبلغی به عنوان ضمانت (حدود قیمت یک سکه) نزد بورس کالا میتواند اقدام به خرید و یا فروش ۱۰ سکه نماید، در صورت پیش‌بینی درست قیمت سکه، سود مشتری به حسابش واریز و در صورت زیان از مبلغ ضمانت مشتری برداشت و به حساب طرف مقابل واریز می‌گردد.
- دو طرفه بودن بازار آتی به چه معناست؟
در بازار فیزیکی (نقدی) افراد وقتی سکه طلا را خریداری می‌کنند این انتظار را دارند که قیمت افزایش یابد تا آنها با فروش در قیمت بالاتر سود کسب کنند. یعنی معامله‌گران فقط زمانی می‌توانند از بازار سود کسب کنند که قیمتها رشد کند. ولی زمانی که قیمت طلا در حال کاهش است عملا نمی‌توانند انتظار سود داشته باشند، فقط می‌توانند در صورت دارا بودن سکه با فروش آن از ضرر یا افزایش آن جلوگیری کنند.
برخلاف بازار نقدی در معاملات آتی سکه، افراد می‌توانند هم در جهت افزایش قیمت و هم در جهت کاهش قیمت سود کسب کنند. یعنی وقتی قیمت افزایش می‌یابد افراد در قیمت پایین خرید خود را انجام داده و در قیمت بالاتر آن را به فروش می‌رسانند. از طرفی وقتی سرمایه‌گذاران پیش‌بینی می‌کنند که قیمتها کاهش خواهد یافت، در قیمت بالاتر اقدام به پیش‌فروش سکه کرده و پس از کاهش قیمتها اقدام به خرید همان تعداد سکه می‌کنند و از اختلاف بین فروش و خرید منفعت کسی می‌کنند. این سبب می شود که بدون توجه به شرایط اقتصادی شما بتوانید با تشخیص درست جهت بازار از حرکت قیمتها در هر طرف کسب سود کنید.
دارایی پایه
ابزارهای مشتقه ( از جمله قراردادهای آتی ) ابزاری هستند که قیمت و ارزش آنها از یک نوع دارایی که اصطلاحاً به آن “دارایی پایه” میگویند، مشتق می‌شود.
معمولاً در بورس‌های کالایی دنیا، دارایی‌های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، انواع فلزات، انواع فراورده‌های نفتی و سایر محصولات به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی مطرح می‌گردند.
در حال حاضر در بورس کالای ایران تنها سکه طلا در قالب قرارداد آتی معامله می‌شود. این درحالی است که در سال‌های اخیر قرارداد آتی بر روی دارایی‌های دیگری از جمله زیره سبز، کنجاله سویا، کاتد مس، شمش طلا نیز قابل معامله بوده است. افزایش دارایی‌های پایه از جمله زعفران، قیر و محصولات دیگر در آینده نزدیک بالا است.
در صورتی که دارایی مورد نظر در قرارداد، کالا باشد، لازم است که شرایط قابل قبول کالا توسط بورس تعیین شود. دلیل این امر آن است که کالاهای مختلف با شرایط کمی و کیفی متفاوت ممکن است، در بازار موجود باشد. به عنوان مثال در بورس کالای ایران و در مورد قراردهای آتی سکه باید نوع سکه، عیارو وزن آن و سایر موارد کاملاً مشخص شود. در حال حاضر سکه مورد تایید بورس کالای ایران، سکه طلای تمام بهار آزادی طرح امام خمینی (ره) تعیین شده که براساس استاندارد بانک مرکزی با عیار ۹۰۰ در هزار با وزن۸/۱۳۳ گرم است.
تفاوت بازار نقدی و بازار آتی:
در بازارهای آتی الزامی نیست که کالا یا دارایی به طور فیزیکی رد و بدل شود و برخلاف بازارهای نقدی، انتقال مالکیت فوری دارایی مطرح نمی‌شود. بنابراین در این بازارها بدون در نظر گرفتن این که فرد مالک دارایی باشد یا نباشد، قراردادها قابل خرید و فروش هستند. برخلاف بازارهای نقد که پشتوانه آن تحویل دارایی است، بازارهای معاملات آتی مبتنی بر تسویه نقدی است و یکی از اهداف آن، خرید و فروش دارایی در آینده است.
مشخصات قرارداد آتی
قراداد آتی مشخصات و ویژگی‌های زیر دارد:
• سررسید قرارداد معین است.
• نوع دارایی پایه قرارداد، معین است.
• مقدار دارایی پایه تعهد شده در قرارداد، معین است.
• قیمت دارایی پایه تعهد شده، معین است.
• هر دو طرف قرارداد، الزامات سپرده دارند.
• رویه تسویه حساب روزانه بر قراردادها حاکم است.
طرفین قرارداد آتی
• خریدار قرارداد آتی: کسی است که در موقعیت خرید(Long Position) قرار دارد.
• فروشنده قرارداد آتی: کسی که در موقعیت فروش(Short Position) قرار دارد.
موقعیت:
• موقعیت تعهدی: تعهد موضوع قرارداد آتی در بازار آتی است.
• موقعیت تعهدی باز: یک موقعیت تعهدی است که مشتری نسبت به ایفای تعهدات موضوع آن هم‌چنان ملتزم است.
• موقعیت تعهدی خرید: موقعیت تعهدی است که مشتری با اتخاذ آن، متعهد به خرید دارایی پایه می‌شود.
• موقعیت تعهدی فروش: موقعیت تعهدی است که مشتری با اتخاذ آن، متعهد به فروش دارایی پایه می‌شود.
حداکثر موقعیت های هر مشتری حقیقی و حقوقی در معاملات آتی سکه:
بر اساس دستورالعمل اجرایی معاملات آتی، سقف مجاز موقعیتهای تعهدی باز برای مشتریان آتی توسط هیئت پذیرش و به پیشنهاد بورس و بر اساس شرایط بازار تعیین و اعلام می‌گردد که در حال حاضر سقف موقعیتهای تعهدی باز با محدودیت‌های ذیل تعیین شده است:
محدودیت برای مشتریان حقیقی :
مشتریان حقیقی مجازند در هر نماد معاملاتی (سررسید فعال) حداکثر ۲۵۰ موقعیت تعهدی خرید یا فروش اخذ نمایند.
مجموع موقعیتهای مشتری حقیقی در تمامی نمادهای معاملاتی (سررسید فعال) نباید از ۷۵۰ موقعیت تجاوز کند، به عبارتی مشتری میتواند در مجموع ۷۵۰ موقعیت اعم از خرید و فروش در سررسیدهای مختلف داشته باشد.
محدودیت برای مشتری حقوقی :
اشخاص حقوقی مجازند که ۲۵۰ موقعیت در هر نماد معاملاتی اخذ نمایند و این تعداد میتواند تا ۱۰ درصد سرمایه ثبتی شرکت افزایش یابد به شرطی که از ۲۰ درصد موقعیتهای تعهدی باز کل بازار فراتر نرود.
مزایای قراردادهای آتی
• امکان پوشش ریسک (hedging) با هزینه کم: hedging این امکان را به سرمایه‌گذار می‌دهد تا با ورود به دو بازار که افت و خیز قیمتها در آن اغلب در جهت عکس یکدیگر است، ریسک خود را کاهش دهد.
• امکان سود آوری در بازار نزولی (short sell): مزیت short sell امکان فروش دارایی بدون در اختیار داشتن آن در بازارهایی که انتظار کاهش قیمت در آن وجود داشته و خرید در قیمت پایین‌تری انجام میگیرد.
• امکان ورود در بازارهای بزرگتر با سرمایه کم (leverage): این مزیت موجب می‌شود تا سرمایه‌گذار بتواند با اندکی سرمایه دارایی زیادی را تحت کنترل گرفته و با پرداخت مبلغ ناچیزی از کل ازرش یک کالا، وارد قرار داد آتی شود.
• آربیتراژ (Arbitrage):فرصت دستیابی به سود بدون ریسک، از طریق ورود همزمان در دو یا چند بازار را دراختیار سرمایه‌گذار می‌گذارد.
مزایای حضور آربیتراژگران
• فاصله منطقی بین قیمت آتی و نقدی
• همگرایی قیمت آتی و نقدی
بر اساس مزایایی که برای قرارداهای آتی گفته شد، مبادله کنندگان در یکی از گروه‌های زیر قرار خواهند گرفت:
پوشش دهندگان ریسک(Hedgers): هدف این گروه از مبادله‌کنندگان کسب سود نیست، بلکه آنان در پی استفاده از پوشش ریسک ناشی از تغییرات هستند.
گمانه سازان (Speculators): گمانه‌سازان یا همان سوداگران قصد مبادله کالای مورد قرارداد را ندارند و تنها بر اساس پیش‌بینی‌های خود از شرایط بازار و وضعیت قیمت در آینده، اقدام به خرید و فروش قراردادها می‌کنند و در حقیقت از عدم ثبات و نوسان قیمت درآمد کسب می‌کنند.
آربیتراژگران (Arbitrageurs): این گروه خریداران و فروشندگان همزمان هستند که از اختلاف قیمت یک کالا به‌طور همزمان در دو یا چند بازار متفاوت، سود متفاوت کسب می‌کنند.
اتاق پایاپای:
اتاق پایاپای یک بخش اداری از شرکت بورس کالا است که تسویه قراردادهای معامله شده را بر عهده دارد. این بخش برای خریداران نقش فروشنده و برای فروشنده نقش خریدار را ایفا می‌کند و در حقیقت ضامن کلیه قراردادهای آتی است.
وجه تضمین
در قراردادهای آتی، برای آنکه طرفین قرارداد درآینده از معامله سرباز نزنند، هر دو طرف (خریدار و فروشنده)در شرط ضمن عقد، تعهد می‌کنند مبلغی را نزد اتاق پایاپای گذاشته و به تناسب تغییرات قیمت آتی، این مبلغ را تعدیل نمایند. به مبلغی که نزد اتاق پایاپای گذاشته می‌شود، وجه تضمین گویند.
وجه تضمین اولیه Initial Margin
• وجه تضمینی است که جهت تضمین ایفای تعهدات مشتریان برای یک موقعیت تعهدی اخذ می‌شود و میزان این سپرده در مشخصات هر قرارداد آتی تعیین می‌شود. به عنوان مثال در حال حاضر، وجه تضمین اولیه در قرادادهای آتی سکه تقریبا برابر با مبلغ یک سکه نقدی و به مبلغ ۱۱,۰۰۰,۰۰۰ ریال است. در حقیقت وجه تضمین اولیه حداقل سرمایه لازم برای انجام معاملات آتی سکه است.
• مبلغ وجه تضمین اولیه برای هر قرارداد آتی ممکن است تغییر نماید که این تغییرات از طریق اطلاعیه‌های سایت بورس کالا به اطلاع عموم می‌رسد.
اندازه قرارداد آتی
تمامی ویژگی های مورد نظر یک قرارداد آتی در قالب مستندی به نام مشخصات قرارداد آتی توسط بورس کالا به اطلاع عموم می‌رسد.یکی از ویژگی‌های اصلی یک قرارداد آتی، اندازه هر قرارداد است.
در قراردادهای آتی سکه، اندازه هر قرارداد توسط بورس تعیین می‌شود و سرمایه‌گذاران صرفاً می‌توانند مضرب‌های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند. در حال حاضر، اندازه قراردادهای آتی سکه طلا در بورس کالا، ۱۰ عدد سکه طلای تمام بهار آزادی طرح امام خمینی( ضرب سال ۱۳۸۶) است.
به عبارتی سرمایه‌گذاران طی انجام خرید و یا فروش یک قرارداد آتی سکه، ۱۰ سکه طلای تمام بهار خریداری نموده و یا به فروش می‌رسانند.باتوجه به اینکه هر قرارداد شامل ۱۰ سکه است، بنابراین اگر یک سرمایه‌گذار قصد خرید یا فروش ۵۰ سکه طلا را در معاملات آتی سکه داشته باشد، می‌بایست ۵ قرارداد آتی سکه طلا خرید کرده یا به فروش برساند.
حداقل تغییر قیمت سفارشات (tick price)
در وارد کردن قیمت سفارشات، در سامانه معاملات آتی سکه با یک محدودیت روبرو هستیم. به این صورت که قیمت‌های وارد شده به سیستم باید حتما مضربی از ۵۰۰ تومان (معادل ۵,۰۰۰ ریال) باشد، یعنی تغییر قیمتها در آتی باید ۵۰۰ تومان به ۵۰۰ تومان انجام شود.
به عنوان مثال معامله‌گری که قصد وارد کردن سفارشی با قیمت ۱۱,۲۵۷,۴۴۰ ریال داشته است، ناچار است سفارش خود را بر روی یکی از قیمت های ۱۱,۲۵۵,۰۰۰ و یا ۱۱,۲۶۰,۰۰۰ قرار دهد.
حداقل قیمت تغییر سفارش در بازارهای مختلف متفاوت است و با توجه به شرایط بازار تعیین می‌گردد.
در سال های اولیه راه اندازی قرارداد آتی سکه، حداقل تغییر قیمت سفارش در بازار آتی ۱۰۰ تومان تعیین شده بوده اما این مقدار از شهریور ۱۳۹۱ توسط بورس کالا به ۵۰۰ تومان تغییر یافت.
سقف موقعیت تعهدی باز
بر اساس دستورالعمل اجرایی معاملات آتی اتخاذ موقعیتهای تعهدی باز با محدودیت‌هایی روبروست، به این معنی که یک مشتری مجاز نیست بیش از حد معینی که توسط هیئت پذیرش تعیین می‌شود موقعیت تعهدی اخذ کند.
سقف موقعیت های تعهدی باز هر مشتری با توجه به شرایط بازار تعیین می‌شود و از ابتدای راه اندازی بازار آتی تا کنون این سقف چندین بار تغییر کرده است.
مزیت اصلی قراردادن سقف موقعیت تعهدی این است که یک مشتری با پول زیاد نمی‌تواند بر قیمتها تاثیر عمده‌ای داشته باشد، و یا اینکه به‌نحوی با قیمتها بازی کند.
هر چه تعداد فعالین بازار بیشتر شود، امکان اینکه یک نفر بتواند در قیمتها تاثیر عمده‌ای داشته باشد، کمتر می‌شود و به تبع آن بورس میتواند سقف موجود را افزایش دهد.
مفهوم سررسید در بازار قراردادهای آتی
سررسید در بازار آتی ، عبارت است از آخرین روز معاملاتی که در مشخصات قرارداد آتی به منظور تعیین تکلیف قرارداد (بسته شدن قرارداد یا تحویل آن) اعلام می شود.
تاریخ سررسید قراردادهای آتی بر روی یک کالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین می‌شود و فقط برای سررسیدهای معینی که تعیین شده، امکان انجام معاملات آتی وجود دارد. ماه‌های سررسید قرارداد آتی سکه طلا شامل اردیبهشت، تیر، شهریور، آبان، دی و اسفند است. لازم به ذکر است که در گذشته سررسید قرارداد آتی سکه در تمام ماه‌های سال برقرار بود
نکته حائز اهیمت آن است که طبق ضوابط بورس کالای ایران برای بازگشایی هر نماد معاملاتی باید حداقل ۳ روزکاری قبل از تاریخ نخستین روز معاملاتی آن از طریق سایت رسمی بورس کالای ایران اطلاع رسانی صورت پذیرد. زمان گشایش هر سررسید ۸ ماه زودتر از تاریخ سررسید آن است.
طبق اعلام بورس کالا معاملات آتی سکه در ۵ سررسید فعال انجام می‌پذیرد که قبل از آن تنها ۴ سررسید هم زمان قابل معامله بودند.
نماد معاملاتی
هر سررسید با یک نماد مشخص در تابلو معاملات نمایش داده می شود. هر نماد معاملاتی متشکل از نام کالا، ماه و سال قرارداد است و تمامی نمادهای معاملاتی بایستی به تصویب هیئت پذیرش رسیده باشند .
نمادهای معاملاتی قراردادهای آتی سکه طلا براساس سال و ماه قرارداد نامیده می‌شوند که بر این اساس هر نماد معاملاتی به صورت GCMMYY است و در آن GC مخفف سکه طلا (Gold Coins)، MM علامت اختصاری ماه قرارداد که به صورت حروف نمایش داده می‌شود و YY سال قرارداد است.
حداکثر حجم هر سفارش
یکی از مشخصات قراردادهای آتی سکه حداکثر حجم هر سفارش است که در واقع نوعی محدودیت برای سفارش‌گذاری است. محدودیت حجم سفارش در تمامی بازارهای مالی وجود دارد که این محدودیت ها معمولا تابع عواملی چون عمق بازار و نوع نوسانات است. در بازارهای کم عمق معمولاً سعی می‌کنند حداکثر حجم سفارش را طوری در نظر گیرند که امکان معامله برای همه فراهم باشد. برای مثال اگر سفارش ۱۰۰ قراردادی ممکن شود، یک نفر میتواند با یک سفارش کل بازار را خریده (فروخته) و مجال معامله به دیگران داده نمی‌شود.
طبق مشخصات قرارداد آتی پذیرفته شده در بورس کالای ایران، حداکثر حجم هر سفارش ۱۰ قرارداد است و سفارش با حجم بیشتر از ۱۰ قرارداد به یکباره در سیستم معاملاتی ثبت نمی‌شود. به عنوان مثال برای گذاشتن ۱۰۰ قرارداد، امکان ثبت یکباره تمامی ۱۰۰قرارداد وجود ندارد و برای ثبت آن باید ۱۰ سفارش ۱۰ تایی یا ۲۰ سفارش ۵ تایی و یا… در سیستم قرار داد.
لازم به ذکر است این محدودیت جزو قوانین بازار بوده و در سامانه آنلاین و سفارشات تلفنی در این مورد تفاوتی وجود ندارد.
حد نوسان قیمت روزانه، صف خرید و صف فروش در معاملات آتی
بازه قیمتی معاملات روزانه در قراردادهای آتی محدود به (۵%±) قیمت تسویه روز معاملاتی قبل است و امکان ثبت سفارش با قیمتی بالاتر و پایین تر از این بازه وجود ندارد. مثلا در صورتی که قیمت تسویه روز قبل ۱۰,۳۸۲,۵۰۰ ریال باشد، بالاترین و پایین‌ترین قیمت در روز معاملاتی جاری به این روش محاسبه می‌شود:
بالاترین قیمت ۱۰,۹۰۱,۶۲۵ = (۱۰,۳۸۲,۵۰۰* ۵%) + ۱۰,۳۸۲,۵۰۰
پایین‌ترین قیمت ۹,۸۶۳,۳۷۵ = (۱۰,۳۸۲,۵۰۰* ۵%) – ۱۰,۳۸۲,۵۰۰
با توجه به اینکه حداقل تغییر قیمت هر سفارش ۵۰۰ تومان (۵,۰۰۰ ریال) است، این اعداد را باید گرد کنیم. همیشه بالاترین قیمت را به پایین گرد می کنیم و پایین ترین قیمت را به بالا تا قیمت در محدوده ۵ درصدی قرارگیرد. با این توضیحات، بالاترین و پایین ترین قیمت به ترتیب ۱۰,۹۰۰,۰۰۰ و ۹,۸۶۵,۰۰۰ ریال می‌شود. در صورتی که فروشندگان انتظار قیمتی بیشتر ازاین بازه را داشته باشند هیچ سفارش فروشی در سیستم ثبت نمی‌کنند، چرا که می‌توانند در قیمت‌های بالاتر معامله خود را انجام دهند و به فروش با قیمت‌های بازه مجاز راضی نمی‌شوند.
در این شرایط به اصطلاح گفته می‌شود که بازار صف خرید است. این شرایط به ضرر دارندگان موقعیت تعهدی فروش و به سود دارندگان موقعیت تعهدی خرید می‌شود. بالعکس در شرایط کاهشی و انتظار ریزش بیشتر بازار و تمایل خریداران به خرید در قیمت‌های پایین‌تر سفارش خریدی در سیستم ثبت نمی‌شود و در این شرایط با صف فروش مواجه می‌شویم که به ضرر دارندگان موقعیت تعهدی خرید و سود دارندگان موقعیت تعهدی فروش است.
کارمزد معاملات آتی سکه
کارمزد اتخاذ هر قرارداد تعهدی خرید یا فروش در معاملات آتی شامل موارد زیر است:
• کارمزد کارگزار ۱۶۰۰ تومان
• کارمزد شرکت بورس کالا ۱۰۰۰ تومان
• حق نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار ۴۰۰ تومان
• جمع کارمزد هر قرارداد تعهدی خرید یا فروش ۳۰۰۰ تومان
• بنابراین، کارمزد هر خرید و فروش مجموعا برابر با ۶۰۰۰ تومان خواهد بود.
با انجام معامله طی جلسه معاملاتی، هیچگونه کارمزد و یا سود و زیانی به حساب شما اعمال نمی شود. شما با موجودی کافی می‌توانید طی جلسه معاملاتی صرف نظر از سود یا زیان و کارمزد به تعداد نامحدود در طول آن جلسه معاملاتی اقدام به اتخاذ موقعیت و بستن آن کنید بدون آنکه موجودی شما در طول آن جلسه معاملاتی تغییر کند. اما بلافاصله پس از پایان بازار و انجام عملیات تسویه، کلیه کارمزدهای معاملات آن روز به علاوه سود و زیانی که در معاملات آن روز کسب کرده اید، به حساب شما منظور خواهد شد. بنابراین مقدار سود و زیان و کارمزد معاملات شما در پایان جلسه معاملاتی و به محض اعلام قیمت تسویه روزانه به حساب شما اعمال خواهد شد.
همه چیز در مورد دوره پیش گشایش
دوره پیش گشایش اولین مرحله بازار آتی است که متاسفانه اکثر فعالان این بازار اطلاعات کاملی از این مرحله ندارند و گاهی بعضی از فعالین بازار ترجیح می‌دهند به دلیل ابهاماتی که در این مورد دارند اصلا در مرحله پیش گشایش شرکت نکنند.
به طور قطع رصد مرحله پیش گشایش سودمند بوده و در بعضی اوقات شرکت در این مرحله میتواند به نفع مشتری باشد. توجه به این نکته ضروری است که برای سفارش‌گذاری در این مرحله باید به مفهوم پیش گشایش و قوانین و محدودیت‌های سفارش‌گذاری در این مرحله مسلط باشیم. لذا در ادامه توضیحاتی پیرامون مرحله پیش گشایش بازار آتی در قالب چند سوال اصلی بیان خواهد شد.
هدف از دوره پیش گشایش چیست؟
پاسخ به این سوال که “چرا نیم ساعت اول بازار آتی با پیش گشایش شروع می‌شود؟”، در واقع هدف این مرحله از بازار را مشخص خواهد کرد. هدف از شروع روزانه بازار آتی با مرحله پیش گشایش ایجاد ساز و کاری برای کشف قیمت است. یعنی هدف این مرحله آن است که خریداران و فروشندگان با توجه به انتظارات از اخبار و تحولات روز جاری اقدام به وارد کردن سفارشات خود در سیستم کنند و از این طریق کشف قیمت انجام گیرد.
چنانچه فرایند پیش گشایش هر روز به درستی انجام گیرد و اختلالی در آن بوجود نیاید پس از گذشت مدتی مانند همه بورس های جهانی مرحله کشف قیمت بازار آتی به عنوان مرجعی معتبر میتواند بر معاملات سکه نقدی نیز تاثیر گذاشته و قیمت سکه نقدی را تحت تاثیر قرار دهد. بازار آتی به دلیل مزیت های فراوانی از جمله سرعت بیشتر در دسترسی به اخبار و تحلیل‌ها نسبت به بازار نقدی این قابلیت را دارد که به مرجعی معتبر برای قیمت گذاری سکه نقدی تبدیل شود. بازار آتی زمانی به چنین جایگاهی دست پیدا خواهد کرد که همه مراحل بازار و علی الخصوص مرحله پیش گشایش از سفارشات ساختگی و دستکاری بازار در امان نگه داشته شود. حراست از کارایی بازار آتی بر عهده نهاد ناظر و بازرسی بورس کالا است و این مهم امکان پذیر نمی‌شود مگر با همکاری همه مشتریان و کارگزاران.
ویژگی های دوره پیش گشایش
• این مرحله از ساعت ۱۰:۰۰ الی ۱۰:۲۹:۵۹ است.
• در این دوره مشتریان تنها می‌توانند سفارشات خود را وارد سامانه معاملاتی کرده و آنها را ویرایش و حذف کنند
• در این مرحله معامله‌ای انجام نمی‌شود.
• پایان دوره پیش گشایش، گشایش یا مچینگ نام دارد.
نحوه سفارش گذاشتن در دوره پیش گشایش
همانطور که گفتیم هدف دوره پیش‌گشایش کشف قیمت و محک زنی خریدار و فروشنده است. برای تحقق این هدف و اجرای صحیح فرایند کشف قیمت، سفارش گذاشتن در دوره پیش گشایش تابع مقررات و محدودیت هایی است که به آنها اشاره خواهیم کرد. از ابتدای راه اندازی دوره پیش گشایش همیشه مشتریان با یک سوال اساسی در مورد پیش گشایش روبرو بوده اند که کمتر به آن پرداخته شده است. پرسش مزبور این است که:
حال که در دوره پیش گشایش از نظر عملی می‌توان در همه قیمت‌های بازه نوسان روزانه (۵%+ تا ۵%-) سفارش خرید و فروش ثبت کرده و در هر لحظه دلخواه حذف نمود، آیا محدودیت و قانونی برای این قبیل کارها وجود دارد؟ اگر محدودیتی اعمال می‌شود دلیل آن چیست؟
پاسخ این سوال مثبت است. محدودیت‌های زیادی از لحاظ قانونی وجود دارد و صرف اینکه سیستم هر سفارشی را قبول کند مجوز گذاشتن هر سفارشی نیست. دوره پیش‌گشایش طراحی شده تا با مشارکت فعالین بازار و نمایش انتظارات واقعی آنها قیمت روزانه سررسیدهای آتی کشف گردد. بنابراین طبیعی است که ناظر بازار و بازرسان بورس کالا با گذاشتن سفارشاتی که موید انتظارات واقعی افراد از بازار نباشد برخورد کنند.
سفارشاتی که با هدف اصلی دوره پیش‌گشایش منافات دارد و بورس با آنها برخورد می‌کند، به دو دسته زیر تقسیم می‌شود:
• مشتریانی که قصد دارند با نحوه سفارش گذاشتن خود روند قیمتی مد نظرشان را به بازار القا کنند و یا سفارش های سرخط را مدام ثبت و حذف نمایند و یا به یکباره حذف نمایند، این قبیل کارها مصداق بارز بازارسازی بوده و جرم محسوب می‌شود. به مصادیق و مجازات های بازار سازی در این مطالب پرداخته خواهد شد.
• مشتریانی که قصد دارند حتما در مرحله پیش گشایش سفارش خود را به قیمت مچینگ انجام دهند؛ لذا سفارشی با قیمت‌های بسیار پایین تر و یا بالاتر از سرخط (خرید یا فروش) وارد سیستم می‌کنند.
این کار نیز به طور قانونی مجاز نیست. برای جلوگیری از مختل شدن فرایند کشف قیمت و قرار نگرفتن در مظان اتهام بازارسازی، شایسته است که این افراد سفارش خود را ثانیه‌های آخر مرحله پیش گشایش وارد سامانه کنند و یا اینکه معامله مورد نظر خود را پس از کشف قیمت و به قیمت‌های سرخط انجام دهند. حتی می‌توانند وارد رقابتی سالم شده و در قیمت‌های سرخط با تفاوت متعارف نسبت به سفارش‌های طرف مقابل به رقابت بپردازند.
نحوه مچ شدن قیمت ها چگونه است؟
مچینگ (Matching) در پیش گشایش راس ساعت ۱۰:۳۰:۰۰ رخ می دهد. چنانچه گفته شد در دوره پیش‌گشایش، معامله‌ای انجام نمی‌شود، بلکه در پایان دوره پیش‌گشایش و در زمان مچینگ، با تطابق قیمت و حجم سفارشات وارد شده در دو طرف خریدار و فروشنده، سفارشاتی که مشمول مچینگ می‌شوند به قیمت مچینگ انجام می‌گیرند.
همه معاملات مچینگ به یک قیمت انجام می‌شود. قیمت کشف شده در مچینگ به قیمت و حجم سفارشات خرید و فروش بستگی داشته و به صورت اتوماتیک توسط سیستم محاسبه می‌شود. مچینگ با انجام حراج تک قیمتی راس ساعت ۱۰:۳۰ انجام میگیرد، لازم به ذکر است که در دوره حراج تک قیمتی به مدت چند ثانیه امکان ثبت سفارش وجود ندارد.
چنانچه در این دوره به دلیل عدم تطابق سفارشات خرید و فروش مچینگ اتفاق نیافتد، ادامه بازار به صورت حراج پیوسته (بازار عادی) انجام خواهد شد، مگر اینکه اولین روز گشایش سر رسید باشد؛ در این صورت معاملات آن سر رسید طبق دستورالعمل به روز بعد موکول خواهد شد.
برای درک بهتر چگونگی محاسبه قیمت مچینگ در ادامه با ۲ مثال بیان خواهد شد. ابتدا جدول مثال ۱ را در نظر بگیرید:
فروشنده “الف” که روی قیمت ۹۲۴۰۰۰ تومان نشسته است، تمایل به اخذ موقعیت فروش در قیمت ۹۲۴۰۰۰ یا بالاتر را دارد پس matching نمی تواند پایین تر از ۹۲۴۰۰۰ باشد. ازطرفی خریدار “ب” که روی قیمت ۹۲۷۰۰۰ تومان نشسته است تمایل به خرید در قیمت ۹۲۷۰۰۰ یا پایین تر را دارد، بنابراین matching بالاتر از ۹۲۷۰۰۰ انجام نمی شود. محدوده مچینگ بازه قیمتی ۹۲۴۰۰۰ تا ۹۲۷۰۰۰ تومان خواهد بود.
در مچینگ قیمتی انتخاب می شود که براساس آن بیشترین حجم معاملات در بازار امکان پذیر باشد. در سمت عرضه تا قیمت ۹۲۵۰۰۰ تومان تعداد ۴۵ قرارداد وجود دارد که طرف تقاضا با درخواست های ۵ قرارداد ۹۲۷۰۰۰ تومان، ۳۰ قرارداد ۹۲۵۵۰۰تومان، و ۵ قرارداد ۹۲۵۰۰۰ تومان را در برمیگیرد (یعنی این ۴۰ قرارداد می‌توانند به قیمت ۹۲۵۰۰۰ انجام شوند)، در نتیجه matching روی قیمت ۹۲۵۰۰۰ تومان انجام می‌شود و ۵ قرارداد ۹۲۵۰۰۰ سرخط فروش یا عرضه قرار میگیرد و بازار شروع می شود.
تابلو مثال ۲ را در نظر بگیرید:
در مرحله پیش گشایش چه مواردی ممنوع است؟
همانطور که همه می‌دانیم اثربخشی و کارایی بازار زمانی بالا رفته و منجر به پیشرفت فعالین بازار می‌شود که همه فعالین، اعم از مشتریان، کارگزاری‌ها و بورس به قانون پایبند بوده و وظایف خود را به درستی انجام دهند. امید است مشتریان و کارگزاران بازار آتی برای ایمن سازی بستری که سرمایه‌های خود را به آن وارد کرده اند، همه قوانین را رعایت کنند و به قانون شکنی احتمالی عده‌ای معدود واکنش نشان دهند. در ادامه به منظور افزایش آگاهی سرمایه‌گذاران محترم و فعالین بازار، موارد و فعالیت هایی که انجام آنها در دوره پیش گشایش ممنوع است، بیان خواهیم کرد.
موارد ممنوعه در حوزه سفارش‌گذاری:
کلیه اقداماتی که منجر به ایجاد ظاهری گمراهکننده از روند معاملات یا ایجاد قیمت‌های کاذب و یا اغوای اشخاص به انجام معامله شود.
ورود سفارش خرید یا فروش بالاتر یا پایین‌تر از مظنه‌های خرید یا فروش جاری بازار به منظور ایجاد روندی صعودی یا نزولی در قیمت جهت بهره‌گیری از قیمت ایجاد شده به نفع خود یا سایرین.
سفارش‌چینی غیرواقعی و غیرمتناسب با عرضه و تقاضای بازار که منجر به ایجاد جریان غیرواقعی عرضه و تقاضا گردد
ورود سفارش خرید یا فروش با هدف القای رونق و حذف سفارش وارده پس از ورود سفارش‌های دیگر مشتریان و اقدام به انجام معامله در سمت دیگر، توسط یک نفر یا چند نفر بصورت هماهنگ.
سفارش‌چینی غیر واقعی در قسمت‌های پایینی صف‌های خرید و فروش با هدف طولانی‌شدن صف خرید و فروش در روزهایی که بازار با صف خرید و یا فروش باز می‌شود.
مقابله و برخورد با موارد اشاره شده فوق از جمله وظایف ناظر بازار و بازرسی بورس است. بدیهی است در این راستا قانون مجازات‌های سنگینی برای متخلفان اعم از مشتری و کارگزار در نظر گرفته است که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.
مجازات و جریمه های عدم رعایت قوانین سفارش‌گذاری در مرحله پیش گشایش چیست؟
عدم رعایت قواعدی که در بالا به آن اشاره شد، منصفانه بودن بازار را زیر سوال برده و به اعتماد عمومی نسبت به بازار آتی خدشه وارد می‌کند و در نهایت مانع ایفای نقش صحیح آن خواهد شد. چنانچه پیشتر ذکر شد نظارت بر حسن اجرای قوانین بر عهده ناظر بازار و بازرسی بورس کالا بوده که این عزیزان در راستای حفظ کارایی بازار و حمایت از سرمایه گذاران و ملاحظات اخلاقی می‌توانند به اعمال تنبیهات انظباطی، محرومیت‌ها و یا حتی تشکیل پرونده‌های کیفری برای متخلفین بپردازند.
حبس تعزیری از سه ماه تا یک سال یا جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود به‌دست آمده یا زیان متحمل‌نشده یا هر دو مجازات و محرومیت کارگزار از انجام معاملات حداکثر تا شصت روز کاری از مجازات هایی است که میتواند در انتظار کسانی باشد که همکاری لازم در اجرای قوانین سفارش گذاری را انجام نمی‌دهند.
واضح است که اعمال مجازات آخرین راه حل بوده و بهترین راه پیاده سازی قانون، مطالبه عمومی برای اجرای صحیح قوانین است که خوشبختانه این مهم امروزه با افزایش آگاهی مردم به حقوق و وظایف خود به سرعت در حال گسترش است.
نتیجه‌گیری:
در این مطلب به زبان ساده با تعریف قراداد آتی و مزایای آن پرداختیم. دانستیم که وجود اهرم در معاملات و دو طرفه بودن بازار به ما کمک می کند تا سود قابل توجهی از سرمایه‌گذاری خود دریافت کنیم. همچنین بازار آتی هم برای کسانی مورد استفاده است که قصد دارند ریسک خود را کاهش دهند و هم برای نوسان‌گیران که قصد دارند از تغییرات قیمت سود کسب نمایند. با مفهوم دارایی پایه آشنا شدیم و گفتیم که اندازه قراردادهای آتی به همراه مشخصات کامل کالای مورد معامله توسط بورس کالا اعلام می شود. با حداقل تغییر قیمت سفارشات، سقف موقعیت تعهدی باز، محدودیت مشتریان حقیقی و حقوقی و مفهوم سررسید در بازار آتی آشنا شدیم.