بورس كالا يك بازار سازمان يافته براي انجام معامله كالاهاي مشخص با استفاده از روش هاي معين است. معامله محصولات كشاورزي، فلزات و موادمعدني (كاني‌هاي فلزي)، محصولات شيميايي و پتروشيمي و معاملات سكه آتي از جمله مواردي است كه در بورس كالاي ايران صورت مي‌پذيرد. در بورس كالا نيز همچون بورس اوراق بهادار دو طرفه عرضه (فروشندگان) و تقاضا (خريداران) وجود دارد كه مبادلات كالايي خود در قالب يكي از انواع قراردادهاي اين بورس مي‌پردازند و كالاهاي فرآوري نشده و خام از قبيل گندم، پنبه، انواع فلزات، مواد مورد نياز پتروشيمي و … در اين بورس خريد و فروش مي‌شود. انواع قراردادهاي بورس كالا شامل: نقد، نسيه، سلف و آتي است.
به استناد بند ۳۵ ماده ۱ دستورالعمل اجرايي معاملات قراردادهاي آتي، كميته‌اي است متشكل از ۳ عضو با تجربه و تخصص لازم، كه در شركت بورس كالاي ايران تشكيل مي شود. نماينده مدير عامل بورس به عنوان دبير اين كميته كه مسئول اجرايي معاملات آتي در بورس است به همراه ۲ تن از مديران بورس كه با پيشنهاد مديرعامل و تصويت هيات مديره بورس انتخاب مي‌شوند، اعضاي كميته آتي را تشكيل مي‌دهند.طبق تبصره‌هاي ماده ۲ بند ۳۵ دستورالعمل اجرايي معاملات قراردادهاي آتي، مدت عضويت اعضاي كميته در هر دوره ۲ سال بوده و انتخاب آنان حداكثر تا ۳ دوره متوالي بلامانع است. تغيير اعضاي مذكور، پيش از پايان دوره تصدي آنان به تشخيص هيات مديره امكان‌پذير خواهد بود. رسميت جلسه‌هاي كميته آتي و تصميمات آن با حضور اكثريت معتبر است. دبيرخانه كميته به منظور هدايت و راهبردي امور اجرايي معاملات آتي، زير نظر دبير كميته اداره خواهد شد. دبير كميته ميتواند حسب موضوع از كارشناسان، صاحب نظران و فعالان مرتبط براي شركت در جلسه بدون حق راي دعوت به عمل آورد. لازم به ذكر است كه كميته آتي موظف است گزارش فعاليت خود را به صورت ماهانه به هيات مديره بورس ارايه نمايد.
تعريف قرارداد آتي (Futures Contract):
قرارداد آتي يعني الان ما اقدام به خريد كالايي مي‌كنيم اما تصميم نداريم كه همين الان كالا را تحويل بگيريم. ودر واقع مي‌خواهيم چند ماه بعد كالا را تحويل گرفته و پول آن را بپردازيم، بنابراين به قراردادي كه طي آن كالايي را اكنون و با قيمت مشخصي خريداري كنيم اما تحويل و پرداخت وجه آن در آينده صورت ميگيرد، قرارداد آتي ميگويند.
در اين قرارداد طرفين متعهد به تحويل كالا و پرداخت وجه آن در تاريخ مشخصي در آينده هستند وبراي تضمين انجام تعهد بايد خريدار و فروشنده هر كدام مبلغي را نزد شخص اميني (بورس كالا) قرار دهند.
جالب است بدانيد كه قرارداد آتي قراردادي دو طرفه است و مي‌توانيم بدون در اختيار داشتن كالا همين الان كالا را با مشخصات معين بفروشيم و در آينده (پس از چند ماه) آن را با قيمتي كه اكنون توافق كرديم تحويل بديم و پول آن را دريافت كنيم.
اين نوع معامله براي كساني كه قصد دارند ريسك خود را كم كنند بسيار مناسب است، مثل كشاورزان و توليدكنندگان موادغذايي.كشاورز مي‌خواهد مطمئن شود در فصل برداشت محصول از نوسان قيمت در امان باشد و كارخانه هم براي برنامه‌ريزي و بودجه‌بندي نياز دارد مقدار و قيمت خريدهاي آينده خود را مشخص كند.
چرا بازارهاي آتي مانند آتي سكه يكي از پرطرفدارين بازارها در بين معامله‌گران بورس‌هاي دنياست؟
معاملات آتي كالا در جهان طرفداران زيادي دارد چرا كه اين بازار منافع خريدار و فروشنده كالا را تامين كرده و فرصت كسب سود را براي نوسان‌گيران نيز فراهم مي‌كند.
در واقع فعالان اين بازار به سه دسته تقسيم مي‌شوند:
1. خريداران كالا: كساني كه به كالايي (مثلا سكه) در آينده نياز دارند، امروز در بازار آتي با قيمت معين پيش خريد مي‌كنند.
2. فروشندگان كالا: كساني كه قصد دارند در آينده كالا (سكه‌هاي) خود را بفروش برسانند، امروز مي‌توانند به قيمت معين براي ماه دلخواه در آينده پيش فروش كنند.
3. نوسانگيرها: كساني كه قصد خريد و فروش فيزيكي اصل كالا (سكه) را ندارند، بلكه مي‌خواهند با پيش‌بيني درست روند قيمت كالا (سكه) سود سرشاري بدست آورند.
بازار آتي به رونق اقتصاد كمك زيادي مي‌كند. زيرا هم توليد كننده و مصرف كننده مي‌توانند ريسك خود را كاهش دهند و هم كساني كه مايلند با ريسك بالاتر سودهاي كلان كسب كنند مي‌توانند با معاملات قانوني و مطمئن به هدف خود برسند.
چه ويژگي هايي باعث شده كه بازار آتي مورد استقبال چشم گير معامله گران قرار گيرد؟
استقبال چشمگير از اين بازار به دليل ويژگي‌ها و منافع بسيار زيادي است كه ميتواند سود كلاني را نصيب فعالان خود كند. از اين منافع مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
• معافيت مالياتي
• تخصيص سود بانكي به مبلغي كه در حساب در اختيار مشتري موجود است
• امكان برداشت يك روزه موجودي از حساب، كارمزدهاي بسيار پايين
• امكان خريد و فروش نامحدود در هر روز معاملاتي
• واريز روزانه سود و زيان به حساب مشتري
ابتدا به معرفي دو ويژگي مهم (مزيت) قراردادهاي آتي مي‌پردازيم كه ماهيت بازار را شكل مي‌دهد:
۱- وجود اهرم در معاملات (يعني مي‌توانيم با چندين برابر پول خود معامله كنيم).
۲- دو طرفه بودن بازار (هم از بالا رفتن قيمت مي‌توان سود كرد و هم از افت قيمتها).
براي روشن شدن اين دو ويژگي متمايز در ادامه توضيحاتي ارائه خواهد شد:
- اهرم مالي بازار آتي چيست و چرا اين اهرم براي بورس بازان جذاب است؟
چنانچه مي‌دانيد از اهرم در مواقعي استفاده مي‌شود كه مي‌خواهيم با وارد كردن نيرويي كوچك، نتيجه‌اي بسيار بزرگتر بدست آوريم. افراد با هوش مالي بالا همواره به دنبال يافتن فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري با قابليت اهرمي هستند، اهرم ميتواند با تغيير در زمان، نتيجه نهايي، مواد اوليه و يا سرمايه اوليه، به سرمايه‌گذاران فرصت ثروتمند شدن بدهد.
فراموش نكنيد كه استفاده اشتباه از وضعيت‌هاي اهرمي ميتواند منجر به شكست‌هاي سنگين مالي شود، لذا افرادي با درجه ريسك‌پذيري بالاتر و هوش و ذكاوت بالا همواره به دنبال سرمايه گذاري‌هاي با اهرم بالاتر هستند.
بازار آتي اين اهرم را از طريق سرمايه اوليه براي معامله‌گران سكه ايجاد كرده است. يعني با در اختيار داشتن مبلغ يك سكه بهار آزادي مي‌توانند بر روي ۱۰ سكه سرمايه‌گذاري كنند و سود ۱۰ برابري و يا زيان ۱۰ برابري به حساب آنها منظور گردد.
در معاملات آتي سكه مشتري با واريز مبلغي به عنوان ضمانت (حدود قيمت يك سكه) نزد بورس كالا ميتواند اقدام به خريد و يا فروش ۱۰ سكه نمايد، در صورت پيش‌بيني درست قيمت سكه، سود مشتري به حسابش واريز و در صورت زيان از مبلغ ضمانت مشتري برداشت و به حساب طرف مقابل واريز مي‌گردد.
- دو طرفه بودن بازار آتي به چه معناست؟
در بازار فيزيكي (نقدي) افراد وقتي سكه طلا را خريداري مي‌كنند اين انتظار را دارند كه قيمت افزايش يابد تا آنها با فروش در قيمت بالاتر سود كسب كنند. يعني معامله‌گران فقط زماني مي‌توانند از بازار سود كسب كنند كه قيمتها رشد كند. ولي زماني كه قيمت طلا در حال كاهش است عملا نمي‌توانند انتظار سود داشته باشند، فقط مي‌توانند در صورت دارا بودن سكه با فروش آن از ضرر يا افزايش آن جلوگيري كنند.
برخلاف بازار نقدي در معاملات آتي سكه، افراد مي‌توانند هم در جهت افزايش قيمت و هم در جهت كاهش قيمت سود كسب كنند. يعني وقتي قيمت افزايش مي‌يابد افراد در قيمت پايين خريد خود را انجام داده و در قيمت بالاتر آن را به فروش مي‌رسانند. از طرفي وقتي سرمايه‌گذاران پيش‌بيني مي‌كنند كه قيمتها كاهش خواهد يافت، در قيمت بالاتر اقدام به پيش‌فروش سكه كرده و پس از كاهش قيمتها اقدام به خريد همان تعداد سكه مي‌كنند و از اختلاف بين فروش و خريد منفعت كسي مي‌كنند. اين سبب مي شود كه بدون توجه به شرايط اقتصادي شما بتوانيد با تشخيص درست جهت بازار از حركت قيمتها در هر طرف كسب سود كنيد.
دارايي پايه
ابزارهاي مشتقه ( از جمله قراردادهاي آتي ) ابزاري هستند كه قيمت و ارزش آنها از يك نوع دارايي كه اصطلاحاً به آن “دارايي پايه” ميگويند، مشتق مي‌شود.
معمولاً در بورس‌هاي كالايي دنيا، دارايي‌هاي مختلفي از جمله محصولات كشاورزي، انواع فلزات، انواع فراورده‌هاي نفتي و ساير محصولات به عنوان دارايي پايه قراردادهاي آتي مطرح مي‌گردند.
در حال حاضر در بورس كالاي ايران تنها سكه طلا در قالب قرارداد آتي معامله مي‌شود. اين درحالي است كه در سال‌هاي اخير قرارداد آتي بر روي دارايي‌هاي ديگري از جمله زيره سبز، كنجاله سويا، كاتد مس، شمش طلا نيز قابل معامله بوده است. افزايش دارايي‌هاي پايه از جمله زعفران، قير و محصولات ديگر در آينده نزديك بالا است.
در صورتي كه دارايي مورد نظر در قرارداد، كالا باشد، لازم است كه شرايط قابل قبول كالا توسط بورس تعيين شود. دليل اين امر آن است كه كالاهاي مختلف با شرايط كمي و كيفي متفاوت ممكن است، در بازار موجود باشد. به عنوان مثال در بورس كالاي ايران و در مورد قراردهاي آتي سكه بايد نوع سكه، عيارو وزن آن و ساير موارد كاملاً مشخص شود. در حال حاضر سكه مورد تاييد بورس كالاي ايران، سكه طلاي تمام بهار آزادي طرح امام خميني (ره) تعيين شده كه براساس استاندارد بانك مركزي با عيار ۹۰۰ در هزار با وزن۸/۱۳۳ گرم است.
تفاوت بازار نقدي و بازار آتي:
در بازارهاي آتي الزامي نيست كه كالا يا دارايي به طور فيزيكي رد و بدل شود و برخلاف بازارهاي نقدي، انتقال مالكيت فوري دارايي مطرح نمي‌شود. بنابراين در اين بازارها بدون در نظر گرفتن اين كه فرد مالك دارايي باشد يا نباشد، قراردادها قابل خريد و فروش هستند. برخلاف بازارهاي نقد كه پشتوانه آن تحويل دارايي است، بازارهاي معاملات آتي مبتني بر تسويه نقدي است و يكي از اهداف آن، خريد و فروش دارايي در آينده است.
مشخصات قرارداد آتي
قراداد آتي مشخصات و ويژگي‌هاي زير دارد:
• سررسيد قرارداد معين است.
• نوع دارايي پايه قرارداد، معين است.
• مقدار دارايي پايه تعهد شده در قرارداد، معين است.
• قيمت دارايي پايه تعهد شده، معين است.
• هر دو طرف قرارداد، الزامات سپرده دارند.
• رويه تسويه حساب روزانه بر قراردادها حاكم است.
طرفين قرارداد آتي
• خريدار قرارداد آتي: كسي است كه در موقعيت خريد(Long Position) قرار دارد.
• فروشنده قرارداد آتي: كسي كه در موقعيت فروش(Short Position) قرار دارد.
موقعيت:
• موقعيت تعهدي: تعهد موضوع قرارداد آتي در بازار آتي است.
• موقعيت تعهدي باز: يك موقعيت تعهدي است كه مشتري نسبت به ايفاي تعهدات موضوع آن هم‌چنان ملتزم است.
• موقعيت تعهدي خريد: موقعيت تعهدي است كه مشتري با اتخاذ آن، متعهد به خريد دارايي پايه مي‌شود.
• موقعيت تعهدي فروش: موقعيت تعهدي است كه مشتري با اتخاذ آن، متعهد به فروش دارايي پايه مي‌شود.
حداكثر موقعيت هاي هر مشتري حقيقي و حقوقي در معاملات آتي سكه:
بر اساس دستورالعمل اجرايي معاملات آتي، سقف مجاز موقعيتهاي تعهدي باز براي مشتريان آتي توسط هيئت پذيرش و به پيشنهاد بورس و بر اساس شرايط بازار تعيين و اعلام مي‌گردد كه در حال حاضر سقف موقعيتهاي تعهدي باز با محدوديت‌هاي ذيل تعيين شده است:
محدوديت براي مشتريان حقيقي :
مشتريان حقيقي مجازند در هر نماد معاملاتي (سررسيد فعال) حداكثر ۲۵۰ موقعيت تعهدي خريد يا فروش اخذ نمايند.
مجموع موقعيتهاي مشتري حقيقي در تمامي نمادهاي معاملاتي (سررسيد فعال) نبايد از ۷۵۰ موقعيت تجاوز كند، به عبارتي مشتري ميتواند در مجموع ۷۵۰ موقعيت اعم از خريد و فروش در سررسيدهاي مختلف داشته باشد.
محدوديت براي مشتري حقوقي :
اشخاص حقوقي مجازند كه ۲۵۰ موقعيت در هر نماد معاملاتي اخذ نمايند و اين تعداد ميتواند تا ۱۰ درصد سرمايه ثبتي شركت افزايش يابد به شرطي كه از ۲۰ درصد موقعيتهاي تعهدي باز كل بازار فراتر نرود.
مزاياي قراردادهاي آتي
• امكان پوشش ريسك (hedging) با هزينه كم: hedging اين امكان را به سرمايه‌گذار مي‌دهد تا با ورود به دو بازار كه افت و خيز قيمتها در آن اغلب در جهت عكس يكديگر است، ريسك خود را كاهش دهد.
• امكان سود آوري در بازار نزولي (short sell): مزيت short sell امكان فروش دارايي بدون در اختيار داشتن آن در بازارهايي كه انتظار كاهش قيمت در آن وجود داشته و خريد در قيمت پايين‌تري انجام ميگيرد.
• امكان ورود در بازارهاي بزرگتر با سرمايه كم (leverage): اين مزيت موجب مي‌شود تا سرمايه‌گذار بتواند با اندكي سرمايه دارايي زيادي را تحت كنترل گرفته و با پرداخت مبلغ ناچيزي از كل ازرش يك كالا، وارد قرار داد آتي شود.
• آربيتراژ (Arbitrage):فرصت دستيابي به سود بدون ريسك، از طريق ورود همزمان در دو يا چند بازار را دراختيار سرمايه‌گذار مي‌گذارد.
مزاياي حضور آربيتراژگران
• فاصله منطقي بين قيمت آتي و نقدي
• همگرايي قيمت آتي و نقدي
بر اساس مزايايي كه براي قرارداهاي آتي گفته شد، مبادله كنندگان در يكي از گروه‌هاي زير قرار خواهند گرفت:
پوشش دهندگان ريسك(Hedgers): هدف اين گروه از مبادله‌كنندگان كسب سود نيست، بلكه آنان در پي استفاده از پوشش ريسك ناشي از تغييرات هستند.
گمانه سازان (Speculators): گمانه‌سازان يا همان سوداگران قصد مبادله كالاي مورد قرارداد را ندارند و تنها بر اساس پيش‌بيني‌هاي خود از شرايط بازار و وضعيت قيمت در آينده، اقدام به خريد و فروش قراردادها مي‌كنند و در حقيقت از عدم ثبات و نوسان قيمت درآمد كسب مي‌كنند.
آربيتراژگران (Arbitrageurs): اين گروه خريداران و فروشندگان همزمان هستند كه از اختلاف قيمت يك كالا به‌طور همزمان در دو يا چند بازار متفاوت، سود متفاوت كسب مي‌كنند.
اتاق پاياپاي:
اتاق پاياپاي يك بخش اداري از شركت بورس كالا است كه تسويه قراردادهاي معامله شده را بر عهده دارد. اين بخش براي خريداران نقش فروشنده و براي فروشنده نقش خريدار را ايفا مي‌كند و در حقيقت ضامن كليه قراردادهاي آتي است.
وجه تضمين
در قراردادهاي آتي، براي آنكه طرفين قرارداد درآينده از معامله سرباز نزنند، هر دو طرف (خريدار و فروشنده)در شرط ضمن عقد، تعهد مي‌كنند مبلغي را نزد اتاق پاياپاي گذاشته و به تناسب تغييرات قيمت آتي، اين مبلغ را تعديل نمايند. به مبلغي كه نزد اتاق پاياپاي گذاشته مي‌شود، وجه تضمين گويند.
وجه تضمين اوليه Initial Margin
• وجه تضميني است كه جهت تضمين ايفاي تعهدات مشتريان براي يك موقعيت تعهدي اخذ مي‌شود و ميزان اين سپرده در مشخصات هر قرارداد آتي تعيين مي‌شود. به عنوان مثال در حال حاضر، وجه تضمين اوليه در قرادادهاي آتي سكه تقريبا برابر با مبلغ يك سكه نقدي و به مبلغ ۱۱,۰۰۰,۰۰۰ ريال است. در حقيقت وجه تضمين اوليه حداقل سرمايه لازم براي انجام معاملات آتي سكه است.
• مبلغ وجه تضمين اوليه براي هر قرارداد آتي ممكن است تغيير نمايد كه اين تغييرات از طريق اطلاعيه‌هاي سايت بورس كالا به اطلاع عموم مي‌رسد.
اندازه قرارداد آتي
تمامي ويژگي هاي مورد نظر يك قرارداد آتي در قالب مستندي به نام مشخصات قرارداد آتي توسط بورس كالا به اطلاع عموم مي‌رسد.يكي از ويژگي‌هاي اصلي يك قرارداد آتي، اندازه هر قرارداد است.
در قراردادهاي آتي سكه، اندازه هر قرارداد توسط بورس تعيين مي‌شود و سرمايه‌گذاران صرفاً مي‌توانند مضرب‌هاي صحيحي از اين مقدار را مورد معامله قرار دهند. در حال حاضر، اندازه قراردادهاي آتي سكه طلا در بورس كالا، ۱۰ عدد سكه طلاي تمام بهار آزادي طرح امام خميني( ضرب سال ۱۳۸۶) است.
به عبارتي سرمايه‌گذاران طي انجام خريد و يا فروش يك قرارداد آتي سكه، ۱۰ سكه طلاي تمام بهار خريداري نموده و يا به فروش مي‌رسانند.باتوجه به اينكه هر قرارداد شامل ۱۰ سكه است، بنابراين اگر يك سرمايه‌گذار قصد خريد يا فروش ۵۰ سكه طلا را در معاملات آتي سكه داشته باشد، مي‌بايست ۵ قرارداد آتي سكه طلا خريد كرده يا به فروش برساند.
حداقل تغيير قيمت سفارشات (tick price)
در وارد كردن قيمت سفارشات، در سامانه معاملات آتي سكه با يك محدوديت روبرو هستيم. به اين صورت كه قيمت‌هاي وارد شده به سيستم بايد حتما مضربي از ۵۰۰ تومان (معادل ۵,۰۰۰ ريال) باشد، يعني تغيير قيمتها در آتي بايد ۵۰۰ تومان به ۵۰۰ تومان انجام شود.
به عنوان مثال معامله‌گري كه قصد وارد كردن سفارشي با قيمت ۱۱,۲۵۷,۴۴۰ ريال داشته است، ناچار است سفارش خود را بر روي يكي از قيمت هاي ۱۱,۲۵۵,۰۰۰ و يا ۱۱,۲۶۰,۰۰۰ قرار دهد.
حداقل قيمت تغيير سفارش در بازارهاي مختلف متفاوت است و با توجه به شرايط بازار تعيين مي‌گردد.
در سال هاي اوليه راه اندازي قرارداد آتي سكه، حداقل تغيير قيمت سفارش در بازار آتي ۱۰۰ تومان تعيين شده بوده اما اين مقدار از شهريور ۱۳۹۱ توسط بورس كالا به ۵۰۰ تومان تغيير يافت.
سقف موقعيت تعهدي باز
بر اساس دستورالعمل اجرايي معاملات آتي اتخاذ موقعيتهاي تعهدي باز با محدوديت‌هايي روبروست، به اين معني كه يك مشتري مجاز نيست بيش از حد معيني كه توسط هيئت پذيرش تعيين مي‌شود موقعيت تعهدي اخذ كند.
سقف موقعيت هاي تعهدي باز هر مشتري با توجه به شرايط بازار تعيين مي‌شود و از ابتداي راه اندازي بازار آتي تا كنون اين سقف چندين بار تغيير كرده است.
مزيت اصلي قراردادن سقف موقعيت تعهدي اين است كه يك مشتري با پول زياد نمي‌تواند بر قيمتها تاثير عمده‌اي داشته باشد، و يا اينكه به‌نحوي با قيمتها بازي كند.
هر چه تعداد فعالين بازار بيشتر شود، امكان اينكه يك نفر بتواند در قيمتها تاثير عمده‌اي داشته باشد، كمتر مي‌شود و به تبع آن بورس ميتواند سقف موجود را افزايش دهد.
مفهوم سررسيد در بازار قراردادهاي آتي
سررسيد در بازار آتي ، عبارت است از آخرين روز معاملاتي كه در مشخصات قرارداد آتي به منظور تعيين تكليف قرارداد (بسته شدن قرارداد يا تحويل آن) اعلام مي شود.
تاريخ سررسيد قراردادهاي آتي بر روي يك كالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعيين مي‌شود و فقط براي سررسيدهاي معيني كه تعيين شده، امكان انجام معاملات آتي وجود دارد. ماه‌هاي سررسيد قرارداد آتي سكه طلا شامل ارديبهشت، تير، شهريور، آبان، دي و اسفند است. لازم به ذكر است كه در گذشته سررسيد قرارداد آتي سكه در تمام ماه‌هاي سال برقرار بود
نكته حائز اهيمت آن است كه طبق ضوابط بورس كالاي ايران براي بازگشايي هر نماد معاملاتي بايد حداقل ۳ روزكاري قبل از تاريخ نخستين روز معاملاتي آن از طريق سايت رسمي بورس كالاي ايران اطلاع رساني صورت پذيرد. زمان گشايش هر سررسيد ۸ ماه زودتر از تاريخ سررسيد آن است.
طبق اعلام بورس كالا معاملات آتي سكه در ۵ سررسيد فعال انجام مي‌پذيرد كه قبل از آن تنها ۴ سررسيد هم زمان قابل معامله بودند.
نماد معاملاتي
هر سررسيد با يك نماد مشخص در تابلو معاملات نمايش داده مي شود. هر نماد معاملاتي متشكل از نام كالا، ماه و سال قرارداد است و تمامي نمادهاي معاملاتي بايستي به تصويب هيئت پذيرش رسيده باشند .
نمادهاي معاملاتي قراردادهاي آتي سكه طلا براساس سال و ماه قرارداد ناميده مي‌شوند كه بر اين اساس هر نماد معاملاتي به صورت GCMMYY است و در آن GC مخفف سكه طلا (Gold Coins)، MM علامت اختصاري ماه قرارداد كه به صورت حروف نمايش داده مي‌شود و YY سال قرارداد است.
حداكثر حجم هر سفارش
يكي از مشخصات قراردادهاي آتي سكه حداكثر حجم هر سفارش است كه در واقع نوعي محدوديت براي سفارش‌گذاري است. محدوديت حجم سفارش در تمامي بازارهاي مالي وجود دارد كه اين محدوديت ها معمولا تابع عواملي چون عمق بازار و نوع نوسانات است. در بازارهاي كم عمق معمولاً سعي مي‌كنند حداكثر حجم سفارش را طوري در نظر گيرند كه امكان معامله براي همه فراهم باشد. براي مثال اگر سفارش ۱۰۰ قراردادي ممكن شود، يك نفر ميتواند با يك سفارش كل بازار را خريده (فروخته) و مجال معامله به ديگران داده نمي‌شود.
طبق مشخصات قرارداد آتي پذيرفته شده در بورس كالاي ايران، حداكثر حجم هر سفارش ۱۰ قرارداد است و سفارش با حجم بيشتر از ۱۰ قرارداد به يكباره در سيستم معاملاتي ثبت نمي‌شود. به عنوان مثال براي گذاشتن ۱۰۰ قرارداد، امكان ثبت يكباره تمامي ۱۰۰قرارداد وجود ندارد و براي ثبت آن بايد ۱۰ سفارش ۱۰ تايي يا ۲۰ سفارش ۵ تايي و يا… در سيستم قرار داد.
لازم به ذكر است اين محدوديت جزو قوانين بازار بوده و در سامانه آنلاين و سفارشات تلفني در اين مورد تفاوتي وجود ندارد.
حد نوسان قيمت روزانه، صف خريد و صف فروش در معاملات آتي
بازه قيمتي معاملات روزانه در قراردادهاي آتي محدود به (۵%±) قيمت تسويه روز معاملاتي قبل است و امكان ثبت سفارش با قيمتي بالاتر و پايين تر از اين بازه وجود ندارد. مثلا در صورتي كه قيمت تسويه روز قبل ۱۰,۳۸۲,۵۰۰ ريال باشد، بالاترين و پايين‌ترين قيمت در روز معاملاتي جاري به اين روش محاسبه مي‌شود:
بالاترين قيمت ۱۰,۹۰۱,۶۲۵ = (۱۰,۳۸۲,۵۰۰* ۵%) + ۱۰,۳۸۲,۵۰۰
پايين‌ترين قيمت ۹,۸۶۳,۳۷۵ = (۱۰,۳۸۲,۵۰۰* ۵%) – ۱۰,۳۸۲,۵۰۰
با توجه به اينكه حداقل تغيير قيمت هر سفارش ۵۰۰ تومان (۵,۰۰۰ ريال) است، اين اعداد را بايد گرد كنيم. هميشه بالاترين قيمت را به پايين گرد مي كنيم و پايين ترين قيمت را به بالا تا قيمت در محدوده ۵ درصدي قرارگيرد. با اين توضيحات، بالاترين و پايين ترين قيمت به ترتيب ۱۰,۹۰۰,۰۰۰ و ۹,۸۶۵,۰۰۰ ريال مي‌شود. در صورتي كه فروشندگان انتظار قيمتي بيشتر ازاين بازه را داشته باشند هيچ سفارش فروشي در سيستم ثبت نمي‌كنند، چرا كه مي‌توانند در قيمت‌هاي بالاتر معامله خود را انجام دهند و به فروش با قيمت‌هاي بازه مجاز راضي نمي‌شوند.
در اين شرايط به اصطلاح گفته مي‌شود كه بازار صف خريد است. اين شرايط به ضرر دارندگان موقعيت تعهدي فروش و به سود دارندگان موقعيت تعهدي خريد مي‌شود. بالعكس در شرايط كاهشي و انتظار ريزش بيشتر بازار و تمايل خريداران به خريد در قيمت‌هاي پايين‌تر سفارش خريدي در سيستم ثبت نمي‌شود و در اين شرايط با صف فروش مواجه مي‌شويم كه به ضرر دارندگان موقعيت تعهدي خريد و سود دارندگان موقعيت تعهدي فروش است.
كارمزد معاملات آتي سكه
كارمزد اتخاذ هر قرارداد تعهدي خريد يا فروش در معاملات آتي شامل موارد زير است:
• كارمزد كارگزار ۱۶۰۰ تومان
• كارمزد شركت بورس كالا ۱۰۰۰ تومان
• حق نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار ۴۰۰ تومان
• جمع كارمزد هر قرارداد تعهدي خريد يا فروش ۳۰۰۰ تومان
• بنابراين، كارمزد هر خريد و فروش مجموعا برابر با ۶۰۰۰ تومان خواهد بود.
با انجام معامله طي جلسه معاملاتي، هيچگونه كارمزد و يا سود و زياني به حساب شما اعمال نمي شود. شما با موجودي كافي مي‌توانيد طي جلسه معاملاتي صرف نظر از سود يا زيان و كارمزد به تعداد نامحدود در طول آن جلسه معاملاتي اقدام به اتخاذ موقعيت و بستن آن كنيد بدون آنكه موجودي شما در طول آن جلسه معاملاتي تغيير كند. اما بلافاصله پس از پايان بازار و انجام عمليات تسويه، كليه كارمزدهاي معاملات آن روز به علاوه سود و زياني كه در معاملات آن روز كسب كرده ايد، به حساب شما منظور خواهد شد. بنابراين مقدار سود و زيان و كارمزد معاملات شما در پايان جلسه معاملاتي و به محض اعلام قيمت تسويه روزانه به حساب شما اعمال خواهد شد.
همه چيز در مورد دوره پيش گشايش
دوره پيش گشايش اولين مرحله بازار آتي است كه متاسفانه اكثر فعالان اين بازار اطلاعات كاملي از اين مرحله ندارند و گاهي بعضي از فعالين بازار ترجيح مي‌دهند به دليل ابهاماتي كه در اين مورد دارند اصلا در مرحله پيش گشايش شركت نكنند.
به طور قطع رصد مرحله پيش گشايش سودمند بوده و در بعضي اوقات شركت در اين مرحله ميتواند به نفع مشتري باشد. توجه به اين نكته ضروري است كه براي سفارش‌گذاري در اين مرحله بايد به مفهوم پيش گشايش و قوانين و محدوديت‌هاي سفارش‌گذاري در اين مرحله مسلط باشيم. لذا در ادامه توضيحاتي پيرامون مرحله پيش گشايش بازار آتي در قالب چند سوال اصلي بيان خواهد شد.
هدف از دوره پيش گشايش چيست؟
پاسخ به اين سوال كه “چرا نيم ساعت اول بازار آتي با پيش گشايش شروع مي‌شود؟”، در واقع هدف اين مرحله از بازار را مشخص خواهد كرد. هدف از شروع روزانه بازار آتي با مرحله پيش گشايش ايجاد ساز و كاري براي كشف قيمت است. يعني هدف اين مرحله آن است كه خريداران و فروشندگان با توجه به انتظارات از اخبار و تحولات روز جاري اقدام به وارد كردن سفارشات خود در سيستم كنند و از اين طريق كشف قيمت انجام گيرد.
چنانچه فرايند پيش گشايش هر روز به درستي انجام گيرد و اختلالي در آن بوجود نيايد پس از گذشت مدتي مانند همه بورس هاي جهاني مرحله كشف قيمت بازار آتي به عنوان مرجعي معتبر ميتواند بر معاملات سكه نقدي نيز تاثير گذاشته و قيمت سكه نقدي را تحت تاثير قرار دهد. بازار آتي به دليل مزيت هاي فراواني از جمله سرعت بيشتر در دسترسي به اخبار و تحليل‌ها نسبت به بازار نقدي اين قابليت را دارد كه به مرجعي معتبر براي قيمت گذاري سكه نقدي تبديل شود. بازار آتي زماني به چنين جايگاهي دست پيدا خواهد كرد كه همه مراحل بازار و علي الخصوص مرحله پيش گشايش از سفارشات ساختگي و دستكاري بازار در امان نگه داشته شود. حراست از كارايي بازار آتي بر عهده نهاد ناظر و بازرسي بورس كالا است و اين مهم امكان پذير نمي‌شود مگر با همكاري همه مشتريان و كارگزاران.
ويژگي هاي دوره پيش گشايش
• اين مرحله از ساعت ۱۰:۰۰ الي ۱۰:۲۹:۵۹ است.
• در اين دوره مشتريان تنها مي‌توانند سفارشات خود را وارد سامانه معاملاتي كرده و آنها را ويرايش و حذف كنند
• در اين مرحله معامله‌اي انجام نمي‌شود.
• پايان دوره پيش گشايش، گشايش يا مچينگ نام دارد.
نحوه سفارش گذاشتن در دوره پيش گشايش
همانطور كه گفتيم هدف دوره پيش‌گشايش كشف قيمت و محك زني خريدار و فروشنده است. براي تحقق اين هدف و اجراي صحيح فرايند كشف قيمت، سفارش گذاشتن در دوره پيش گشايش تابع مقررات و محدوديت هايي است كه به آنها اشاره خواهيم كرد. از ابتداي راه اندازي دوره پيش گشايش هميشه مشتريان با يك سوال اساسي در مورد پيش گشايش روبرو بوده اند كه كمتر به آن پرداخته شده است. پرسش مزبور اين است كه:
حال كه در دوره پيش گشايش از نظر عملي مي‌توان در همه قيمت‌هاي بازه نوسان روزانه (۵%+ تا ۵%-) سفارش خريد و فروش ثبت كرده و در هر لحظه دلخواه حذف نمود، آيا محدوديت و قانوني براي اين قبيل كارها وجود دارد؟ اگر محدوديتي اعمال مي‌شود دليل آن چيست؟
پاسخ اين سوال مثبت است. محدوديت‌هاي زيادي از لحاظ قانوني وجود دارد و صرف اينكه سيستم هر سفارشي را قبول كند مجوز گذاشتن هر سفارشي نيست. دوره پيش‌گشايش طراحي شده تا با مشاركت فعالين بازار و نمايش انتظارات واقعي آنها قيمت روزانه سررسيدهاي آتي كشف گردد. بنابراين طبيعي است كه ناظر بازار و بازرسان بورس كالا با گذاشتن سفارشاتي كه مويد انتظارات واقعي افراد از بازار نباشد برخورد كنند.
سفارشاتي كه با هدف اصلي دوره پيش‌گشايش منافات دارد و بورس با آنها برخورد مي‌كند، به دو دسته زير تقسيم مي‌شود:
• مشترياني كه قصد دارند با نحوه سفارش گذاشتن خود روند قيمتي مد نظرشان را به بازار القا كنند و يا سفارش هاي سرخط را مدام ثبت و حذف نمايند و يا به يكباره حذف نمايند، اين قبيل كارها مصداق بارز بازارسازي بوده و جرم محسوب مي‌شود. به مصاديق و مجازات هاي بازار سازي در اين مطالب پرداخته خواهد شد.
• مشترياني كه قصد دارند حتما در مرحله پيش گشايش سفارش خود را به قيمت مچينگ انجام دهند؛ لذا سفارشي با قيمت‌هاي بسيار پايين تر و يا بالاتر از سرخط (خريد يا فروش) وارد سيستم مي‌كنند.
اين كار نيز به طور قانوني مجاز نيست. براي جلوگيري از مختل شدن فرايند كشف قيمت و قرار نگرفتن در مظان اتهام بازارسازي، شايسته است كه اين افراد سفارش خود را ثانيه‌هاي آخر مرحله پيش گشايش وارد سامانه كنند و يا اينكه معامله مورد نظر خود را پس از كشف قيمت و به قيمت‌هاي سرخط انجام دهند. حتي مي‌توانند وارد رقابتي سالم شده و در قيمت‌هاي سرخط با تفاوت متعارف نسبت به سفارش‌هاي طرف مقابل به رقابت بپردازند.
نحوه مچ شدن قيمت ها چگونه است؟
مچينگ (Matching) در پيش گشايش راس ساعت ۱۰:۳۰:۰۰ رخ مي دهد. چنانچه گفته شد در دوره پيش‌گشايش، معامله‌اي انجام نمي‌شود، بلكه در پايان دوره پيش‌گشايش و در زمان مچينگ، با تطابق قيمت و حجم سفارشات وارد شده در دو طرف خريدار و فروشنده، سفارشاتي كه مشمول مچينگ مي‌شوند به قيمت مچينگ انجام مي‌گيرند.
همه معاملات مچينگ به يك قيمت انجام مي‌شود. قيمت كشف شده در مچينگ به قيمت و حجم سفارشات خريد و فروش بستگي داشته و به صورت اتوماتيك توسط سيستم محاسبه مي‌شود. مچينگ با انجام حراج تك قيمتي راس ساعت ۱۰:۳۰ انجام ميگيرد، لازم به ذكر است كه در دوره حراج تك قيمتي به مدت چند ثانيه امكان ثبت سفارش وجود ندارد.
چنانچه در اين دوره به دليل عدم تطابق سفارشات خريد و فروش مچينگ اتفاق نيافتد، ادامه بازار به صورت حراج پيوسته (بازار عادي) انجام خواهد شد، مگر اينكه اولين روز گشايش سر رسيد باشد؛ در اين صورت معاملات آن سر رسيد طبق دستورالعمل به روز بعد موكول خواهد شد.
براي درك بهتر چگونگي محاسبه قيمت مچينگ در ادامه با ۲ مثال بيان خواهد شد. ابتدا جدول مثال ۱ را در نظر بگيريد:
فروشنده “الف” كه روي قيمت ۹۲۴۰۰۰ تومان نشسته است، تمايل به اخذ موقعيت فروش در قيمت ۹۲۴۰۰۰ يا بالاتر را دارد پس matching نمي تواند پايين تر از ۹۲۴۰۰۰ باشد. ازطرفي خريدار “ب” كه روي قيمت ۹۲۷۰۰۰ تومان نشسته است تمايل به خريد در قيمت ۹۲۷۰۰۰ يا پايين تر را دارد، بنابراين matching بالاتر از ۹۲۷۰۰۰ انجام نمي شود. محدوده مچينگ بازه قيمتي ۹۲۴۰۰۰ تا ۹۲۷۰۰۰ تومان خواهد بود.
در مچينگ قيمتي انتخاب مي شود كه براساس آن بيشترين حجم معاملات در بازار امكان پذير باشد. در سمت عرضه تا قيمت ۹۲۵۰۰۰ تومان تعداد ۴۵ قرارداد وجود دارد كه طرف تقاضا با درخواست هاي ۵ قرارداد ۹۲۷۰۰۰ تومان، ۳۰ قرارداد ۹۲۵۵۰۰تومان، و ۵ قرارداد ۹۲۵۰۰۰ تومان را در برميگيرد (يعني اين ۴۰ قرارداد مي‌توانند به قيمت ۹۲۵۰۰۰ انجام شوند)، در نتيجه matching روي قيمت ۹۲۵۰۰۰ تومان انجام مي‌شود و ۵ قرارداد ۹۲۵۰۰۰ سرخط فروش يا عرضه قرار ميگيرد و بازار شروع مي شود.
تابلو مثال ۲ را در نظر بگيريد:
در مرحله پيش گشايش چه مواردي ممنوع است؟
همانطور كه همه مي‌دانيم اثربخشي و كارايي بازار زماني بالا رفته و منجر به پيشرفت فعالين بازار مي‌شود كه همه فعالين، اعم از مشتريان، كارگزاري‌ها و بورس به قانون پايبند بوده و وظايف خود را به درستي انجام دهند. اميد است مشتريان و كارگزاران بازار آتي براي ايمن سازي بستري كه سرمايه‌هاي خود را به آن وارد كرده اند، همه قوانين را رعايت كنند و به قانون شكني احتمالي عده‌اي معدود واكنش نشان دهند. در ادامه به منظور افزايش آگاهي سرمايه‌گذاران محترم و فعالين بازار، موارد و فعاليت هايي كه انجام آنها در دوره پيش گشايش ممنوع است، بيان خواهيم كرد.
موارد ممنوعه در حوزه سفارش‌گذاري:
كليه اقداماتي كه منجر به ايجاد ظاهري گمراهكننده از روند معاملات يا ايجاد قيمت‌هاي كاذب و يا اغواي اشخاص به انجام معامله شود.
ورود سفارش خريد يا فروش بالاتر يا پايين‌تر از مظنه‌هاي خريد يا فروش جاري بازار به منظور ايجاد روندي صعودي يا نزولي در قيمت جهت بهره‌گيري از قيمت ايجاد شده به نفع خود يا سايرين.
سفارش‌چيني غيرواقعي و غيرمتناسب با عرضه و تقاضاي بازار كه منجر به ايجاد جريان غيرواقعي عرضه و تقاضا گردد
ورود سفارش خريد يا فروش با هدف القاي رونق و حذف سفارش وارده پس از ورود سفارش‌هاي ديگر مشتريان و اقدام به انجام معامله در سمت ديگر، توسط يك نفر يا چند نفر بصورت هماهنگ.
سفارش‌چيني غير واقعي در قسمت‌هاي پاييني صف‌هاي خريد و فروش با هدف طولاني‌شدن صف خريد و فروش در روزهايي كه بازار با صف خريد و يا فروش باز مي‌شود.
مقابله و برخورد با موارد اشاره شده فوق از جمله وظايف ناظر بازار و بازرسي بورس است. بديهي است در اين راستا قانون مجازات‌هاي سنگيني براي متخلفان اعم از مشتري و كارگزار در نظر گرفته است كه در ادامه به آنها اشاره خواهيم كرد.
مجازات و جريمه هاي عدم رعايت قوانين سفارش‌گذاري در مرحله پيش گشايش چيست؟
عدم رعايت قواعدي كه در بالا به آن اشاره شد، منصفانه بودن بازار را زير سوال برده و به اعتماد عمومي نسبت به بازار آتي خدشه وارد مي‌كند و در نهايت مانع ايفاي نقش صحيح آن خواهد شد. چنانچه پيشتر ذكر شد نظارت بر حسن اجراي قوانين بر عهده ناظر بازار و بازرسي بورس كالا بوده كه اين عزيزان در راستاي حفظ كارايي بازار و حمايت از سرمايه گذاران و ملاحظات اخلاقي مي‌توانند به اعمال تنبيهات انظباطي، محروميت‌ها و يا حتي تشكيل پرونده‌هاي كيفري براي متخلفين بپردازند.
حبس تعزيري از سه ماه تا يك سال يا جزاي نقدي معادل دو تا پنج برابر سود به‌دست آمده يا زيان متحمل‌نشده يا هر دو مجازات و محروميت كارگزار از انجام معاملات حداكثر تا شصت روز كاري از مجازات هايي است كه ميتواند در انتظار كساني باشد كه همكاري لازم در اجراي قوانين سفارش گذاري را انجام نمي‌دهند.
واضح است كه اعمال مجازات آخرين راه حل بوده و بهترين راه پياده سازي قانون، مطالبه عمومي براي اجراي صحيح قوانين است كه خوشبختانه اين مهم امروزه با افزايش آگاهي مردم به حقوق و وظايف خود به سرعت در حال گسترش است.
نتيجه‌گيري:
در اين مطلب به زبان ساده با تعريف قراداد آتي و مزاياي آن پرداختيم. دانستيم كه وجود اهرم در معاملات و دو طرفه بودن بازار به ما كمك مي كند تا سود قابل توجهي از سرمايه‌گذاري خود دريافت كنيم. همچنين بازار آتي هم براي كساني مورد استفاده است كه قصد دارند ريسك خود را كاهش دهند و هم براي نوسان‌گيران كه قصد دارند از تغييرات قيمت سود كسب نمايند. با مفهوم دارايي پايه آشنا شديم و گفتيم كه اندازه قراردادهاي آتي به همراه مشخصات كامل كالاي مورد معامله توسط بورس كالا اعلام مي شود. با حداقل تغيير قيمت سفارشات، سقف موقعيت تعهدي باز، محدوديت مشتريان حقيقي و حقوقي و مفهوم سررسيد در بازار آتي آشنا شديم.